रमेश ऐडी
धनगढीं, २०८२ साउन — नेपालमा करिब २४% जनसंख्या किशोर–किशोरी समूहमा पर्छन् । यो उमेर जीवनको सबैभन्दा संवेदनशील र निर्णायक चरण हो—जहाँ उनीहरू शारीरिक, मानसिक र भावनात्मक रूपमा तीव्र परिवर्तनको अनुभव गरिरहेका हुन्छन् । यौन तथा प्रजनन स्वास्थ्यको सही जानकारी र सेवा उनीहरूको अधिकार हो, तर सामाजिक वर्जना, गलत धारणाहरू, र अभावग्रस्त सूचना पहुँचका कारण धेरैले अझै यो अधिकारको पूर्ण उपयोग गर्न पाएका छैनन् ।
किन मिडिया महत्वपूर्ण?
मिडिया—टेलिभिजन, रेडियो, पत्रपत्रिका, अनलाइन पोर्टल, सामाजिक सञ्जाल—सूचना प्रवाहको सबैभन्दा प्रभावकारी माध्यम हो। यौन तथा प्रजनन स्वास्थ्यबारे वैज्ञानिक र प्रमाणित जानकारीलाई आकर्षक र संवेदनशील तरिकाले प्रस्तुत गर्न सक्ने क्षमता मिडियाकै हातमा छ । किशोर–किशोरीसँग यौन स्वास्थ्यबारे कुरा गर्दा डर र लाजको वातावरण कम गर्नु, मिथक तोड्नु र सुरक्षित अभ्यासबारे सचेत गराउनु मिडियाको ठूलो योगदान हो ।
मिडियाको पाँच प्रमुख भूमिका
सूचना प्रवाहको पहुँच विस्तार
ग्रामीण तथा सहरका किशोर–किशोरीलाई समान रूपमा सूचना उपलब्ध गराउन रेडियो, मोबाइल एप, अनलाइन भिडियो, र सामाजिक सञ्जाल पोस्टहरू प्रयोग गर्न सकिन्छ ।
सामाजिक वर्जना भत्काउने
खुला र तथ्यमा आधारित बहस तथा कहानीमार्फत यौन र प्रजनन स्वास्थ्य विषयलाई सामान्य र स्वाभाविक बनाउन मिडियाले अग्रणी भूमिका खेल्छ ।
सकारात्मक आदर्श प्रस्तुत गर्ने
चलचित्र, टेलिसिरीयल वा वेब–कन्टेन्टमार्फत जिम्मेवार सम्बन्ध, सहमति र लिङ्ग समानताको उदाहरण दिन सकिन्छ । यति मात्रै होइन मिडियाले प्रकाशन तथा प्रशारण गर्ने समाचारमा किशोर–किशोरीको यौन तथा प्रजनन स्वास्थ्य अधिकारका बिषयलाई बढी उठान गर्न सकिन्छ । मिडियाकै तर्फबाट जनचेतनात्मक शन्देस प्रकाशन गर्दा यि बिषयलाई प्रार्थमिकता दिन सके जनचेतना बढ्ने देखिन्छ ।
सेवा र स्रोतसँग जोड्ने
हेल्पलाइन नम्बर, स्वास्थ्य संस्थान, र परामर्श सेवाबारे जानकारी प्रदान गरेर मिडिया प्रत्यक्ष रूपमा किशोर–किशोरीलाई सेवासँग जोड्न सक्छ । सेवा दिने संघ संस्थाहरुसगंको सहकार्यमा किशोर–किशोरीको यौन तथा प्रजनन स्वास्थ्य अधिकार सम्बन्धी रेडियो तथा टेलिभिजन कार्यक्रम निर्माण गर्न सकिन्छ । अहिलेको जमनामा मिडियानै हो, समाजलाई सही दिशामा ल्याउन मिडियाले निकै भुमिका खेल्न सक्छ नेपाल पत्रकार महासघं सुदुरपश्चिम प्रदेशका संस्थापक अध्यक्ष अर्जुन शाहले भने “किशोर–किशोरीको यौन तथा प्रजनन स्वास्थ्य अधिकार सम्बन्धिको बिषय सामान्य जस्तै लागेपनि यो अधिकारको सुनिश्चितता नभएका कारण अन्य समस्याहरुलाई केलायो भने निकै महत्वपुर्ण लाग्छ, त्यस कारण अब मिडियाले यस्ता बिषयलाई प्रार्थमिकतामा राखेर आफ्ना समाचार तथा शन्देसहरु प्रकाशन गर्नुपर्छ भन्ने मलाई लाग्छ ।”
नीति वकालतमा सहयोग
अनुसन्धान, तथ्यांक र वास्तविक जीवनका अनुभवहरू उजागर गरेर मिडियाले नीति निर्माता र सरोकारवालालाई कार्यान्वयनमा दबाब सिर्जना गर्न सक्छ ।
डिजिटल मिडियाको नयाँ सम्भावना
आजका किशोर–किशोरी मुख्यतः इन्टरनेटमार्फत जानकारी खोज्छन् । त्ष्पत्यप, थ्यगत्गदभ, क्ष्लकतबनचबm जस्ता प्लेटफर्ममा छोटो, आकर्षक र वैज्ञानिक कन्टेन्ट उत्पादन गर्न सक्ने युवामैत्री मिडिया अभियानहरू अत्यन्त प्रभावकारी हुने देखिएको छ ।
चुनौती र जिम्मेवारी
तर, मिडियाले प्रयोग गर्ने भाषा, चित्र र प्रस्तुति संवेदनशील हुनुपर्छ। डर फैलाउने, गलत तथ्य दिने वा अश्लीलतामा रूपान्तरण गर्ने सामग्रीले उल्टो असर पार्न सक्छ । त्यसैले, ‘Do No Harm’ सिद्धान्त पालन गर्दै प्रमाणित स्रोत र विशेषज्ञको परामर्शअनुसार सामग्री उत्पादन गर्न जरुरी छ ।
किशोर–किशोरीको यौन तथा प्रजनन स्वास्थ्य अधिकारको उच्चतम उपयोग सुनिश्चित गर्न मिडियाले केवल सूचना वाहक मात्र नभई, परिवर्तनको उत्प्रेरक (catalyst) बन्नुपर्नेछ । जब मिडिया संवेदनशील, तथ्यपरक र युवामैत्री बन्छ—त्यो किशोर–किशोरीको जीवनमा सकारात्मक मोड ल्याउने शक्तिशाली उपकरण बन्छ ।
